Sa pravom smo ponosni na osnivački kongres Socijalističke radničke partije – komunista Jugoslavije, koji je održan od 20. do 23. aprila 1919. godine, dakle, prije 100 godina. To je veliki period u kojem je ova partija ispisala slavne stranice, ali i, iz istorijskih objektivnih okolnosti, pravila određene promašaje. I jedno i drugo ističemo ne samo iz formalnih razloga, nego iz potrebe da iz svega toga izvlačimo pouke za naš budući komunistički rad.

Formiranje ove partije bilo je rezultat oduševljenja oslobođenjem južnoslovenskih naroda od viševjekovnog ropstva i strane dominacije, ali i odgovor na to kako nova zajednica treba da bude organizovana. Htjelo se obezbjediti da ona, u pravom smislu, bude socijalna u ekonomskom, političkom i svakom drugom pogledu, koja će omogućiti da jedno ropstvo ne bude zamijenjeno drugim gospodarskim, eksploatatorskim za radne mase radnika i seljaka, odnosno onih koji su najviše dali u borbi protiv stranog tutorstva. Protagonisti ove partije rukovodili su se iskustvima Oktobarske revolucije, Mađarske socijalističke republike i revolucionarnim kretanjima u Njemačkoj, odnosno Bavarskoj. Htjelo se, dakle, da se novom jugoslovenskom ujedinjenju dade socijalno-socijalistički karakter. Dobro je procjenjivano da će takve ideje biti prihvaćene u narodu. Da je ta procjena bila ispravna pokazuje i činjenica da je iste godine održan i kongres sindikata u Beogradu. Sindikat je imponovao masovnošću, a zatim revolucionarnim zahtjevima da se rješavaju mnogi problemi u jugoslovenskoj zajednici. Organizuju se imponzantni štrajkovi, među kojima dominira organizacijom i aktivnošćima onaj organizovan protiv međunarodnog intervencionizma protiv Sovjetskog saveza i Mađarske republike, a naročito protiv učešća Jugoslavije u svemu tome. Komunisti su u tome svemu bili prepoznatljivi i nesebično uključeni, što je režim oštro sankcionisao raznim zabranama, političkim i nasilnim ograničavanjima do Obznane ministra unutrašnjih poslova, a zatim zabranom rada ove partije, Zakonom o zaštiti države i prisilama da se pređe u ilegalu. To je uslovilo teške posljedice, beskompromisni progon komunista i odlazak rukovodstva u inostranstvo. Time je rukovodstvo bilo onemogućeno da operativno djeluje u zemlji, pa samo salonski razmatra načelna pitanja borbe za socijalizam i, uglavnom, obavlja naloge inostranih tzv. internacionalnih centara. To je bilo uslovljeno i finansijskom potporom koja je otuda dolazila.

Prvi izbori za Ustavotvornu skupštinu su potvrdili veliku narodnu podršku činjenicom da su 58 komunista postali narodni poslanici. Ali isto tako treba istaći da heterogeni sastav konstituenata Socijalističke radničke partije – komunista nije sebi i drugima dobro razjasnio sve svoje sličnosti razlike iz prošlosti i iz toga došao do minimuma i optimuma zajedničkih osnova ispod čega se ne može ići. Zbog odsustva toga, već na samom kongresu kao i na naredna tri kongresa došlo je do ozbiljnih nesporazuma i trzavica, odnosno nastala je frakcijska borba. Tako npr., oponašanjem boljševičkog iskustava bilo je neprimjereno i iz razloga što je u Rusiji i Sovjetskom savezu borba bila usmjerena na rušenje carističke države koja je postojala više stotina godina i jasno usmjerena na rušenje mnogih protivurječnosti i izrazito lošeg i zaostalog života narodnih masa. Tamo se jasno znalo što se ima u toj velikoj državi i što se hoće postići revolucijom. U nas je bila potpuno suprotna situacija. Išlo se tek na početno uspostavljanje države od djelova naroda i teritorija različitog istorijskog, ekonomskog i političkog iskustva. Istina, vidjelo se čemu nova vlast i vladajući slojevi društva teže, ali sve to je bilo još uvijek nedovoljno za pravu klasnu, socijalnu i ekonomsku diferencijaciju i revolucionarno suprostavljanje.

Bilo je i pogrešnih procjena i oko nekih stvari o kojima je postizan visok stepen saglasnosti. Tako npr., prerano i dosta proizvoljno je zaključeno da je ujedinjenjem riješeno nacionalno pitanje. Naprotiv, ono je tek trebalo rješavati uporedo sa klasnim pitanjem, jer recidive takvih shvatanja i olakog proklamovanja osjećamo sa velikim negativnim posljedicama i danas.

Nadglasavanje na samom kongresu oko vidova revolucionarne borbe prije nego su utvrđena i ujednačena stanovišta u prethodnom postupku partije i organizacija koje su činile ili su trebale da čine njegove konstituente, imalo je negativan uticaj na jedinstvo partije.

Na kongresu, kao i prije i poslije, došlo je do suprostavljanja i opterećenja tzv. elementima Austro-marksizma sa jedne strane, i revolucionarnog zanosa u primjeni Marksovog metoda revolucionarne borbe u praktičnoj boljševičkoj interpretaciji u Oktobarskoj revoluciji, Mađarskoj i Bavarskoj.

Marks nije bio isključiv već je upućivao da revolucije budu djelo radničke klase u kojima treba činiti samo ono što je nužno a ne djelovati osvetnički ili oportunistički u etapama objektivne ograničenosti kapitalizma. On je na poukama iz iskustva Pariske komune pokazao kako treba to činiti.

Prenaglašeni revolucionarni zanos partija koje su se ujedinjavale sa područja na kojima je vođena dugotrajna borba protiv strane okupacione dominacije (Otomanskog carstava u Srbiji, Makedoniji i Crnoj Gori, Austrijske okupacije u Bosni i Hercegovani) i oportunistički revizionizam kako se smatralo kod velikog dijela članstva i rukovodstva socijalističkih i socijaldemokratskih – prokumunističkih partija nastalih u okviru Austrougarske monarhije uslovilo je da se od samog formiranja partije pojave frakcije u svim njenim djelovima. To je preraslo u frakcijsku borbu koja je trajala do dolaska Josipa Broza Tita na čelu KPJ.

Složena jugoslovenska situacija, zemlje stvarane na razvalinama carstava sa velikim žrtvama u I svjetskom ratu, rađala je različita narodna osjećanja, pojavu hegemonizma i razočarenja ujedinjenjem. To je imalo, i pod uticajem međunarodne realnosti, negativne posljedice na gledanje od strane KPJ na budućnost jugoslovenske zajednice. Ovakvo stanovište o jugoslovenskoj zajednici karakteriše zaključke IV kongresa održanog u Drezdenu, a isto se mijenja mnogo kasnije, pa ideja očuvanja Jugoslavije postaje dominantna i oficijelna partijska orjentacija.

Na IV kongresu u Drezdenu komunisti ispoljavaju negativan odnos prema Jugoslaviji, kao iznevjerenoj zajednici naroda koji su se za nju opredijelili i od nje očekivali oslobođenje naroda od svake presije, potčinjavanja i eksploatacije. Od tuda se kongres opredjeljuje za formiranje posebnih država: Srbije, Hrvatske, Slovenije, Makedonije, Crne Gore i uz to Velike Albanije, koje mogu biti samostalne ili se kao takve, ujediniti u Balkansku federaciju. Tu se nažalost začela klica današnjeg separatizma i svega što karakteriše sadašnje stanje i negaciju Titovog djela i realizacije njegovog koncepta socijalističke revolucije i izgradnje Jugoslavije na federativnim osnovama i uspostavljanju samoupravnog socijalizma kao posebne civilizacijske tekovine.

Dolazak 1937. Josipa Broza Tita na čelu KPJ i održavanje1940. u Zagrebu V zemaljske konferencije i drugih skupova u čitavoj zemlji, trasiran je jedino ispravan put za očuvanje i odbranu Jugoslavije od fašizma i izvođenja socijalističke revolucije, koja je krunisana novom Jugoslavijom, u kojoj su uspješno rješavana mnoga bitna pitanja, što je omogućavalo bolji život cijela naroda i obezbjeđivalo vrhunski ugled naše zemlje na međunarodnom planu (Pokret nesvrstanih i sl.).

Danas je važno da se prisjećamo svega toga, realnih i nerealnih htjenja, opravdanih i neopravdanih zamaha, uspjeha i promašaja, ali i civilizacijskih tekovina socijalizma, koje moraju biti čvrsta osnova za naš budući rad i borbu za uspostavljanje novog, pravednijeg, humanijeg i razvijenijeg socijalizma na prostorima Jugoslavije.